Bij het joodse leven in Zwolle horen ook de niet-joodse mannen die de gemeente jarenlang hebben bijgestaan. Dit betreft onder meer kosters in de synagoge en verleende  diensten op de joodse begraafplaats..

Gerard van der Kolk werd geboren in Zwolle op 6 mei 1934. Zijn ouders waren Roelof van der Kolk (Zwolle, 12.11.1906 – 20.5.1944) en Hermina Heijman (Zwolle, 7.3.1912 – 12.6.2007).

Bron: Annemieke van der Kolk

De ouders van zijn moeder waren Helmig Heijman (Zwolle, 14.3.1863 – 21.6.1940) en Hermina Westerop (Zwolle, 27.8.1868 – 17.7.1949). Wij noemen de grootouders van Gerard omdat hij altijd met trots over zijn joodse opa, Helmig Heijman, sprak.

Het graf van de grootouders van Gerard.
Bron: www.online-begraafplaatsen.nl

Gerard was Christelijk van huize uit, maar hij was zich bewust van het feit dat hijzelf niet-Joods was volgens de joodse wet, maar hij voelde zich gevoelsmatig enorm verbonden met de joodse gemeente in Zwolle mede vanwege zijn opa.

Gerard volgde de heer Koster op als koster (in het Hebreeuws ‘Sjamasj’, dienaar) in 1975 en was jarenlang de niet-joodse steun en toeverlaat van de synagoge-gangers. Voor de heer Koster waren de heren Nijenhuis sr. en later jr. koster in de synagoge, eigenlijk vanaf 1945.

Het is de taak van de koster om op Shabbath en Hoge Feestdagen alle werkzaamheden te verrichten die voor de joodse mensen op die dagen verboden zijn. Zo ontstak Gerard de kaarsen en deed het  licht aan, verzorgde de verwarming tijdig, poetste het zilver, zette koffie en thee en meer. Voor Gerard betekende dit meer dan gewoon een taak te vervullen, hij ervaarde het als een voorrecht om dit te mogen doen voor de kinderen van het joodse volk in Zwolle. Gerard voelde zich met zijn hele wezen verbonden met de synagoge in Zwolle en met haar Sjoelgangers. Hij opende de deur voor iedereen en begroette hen altijd met een brede glimlach en een warm welkomstwoord, met een hand of een omhelzing. Hij was altijd blij om iedereen die kwam te ontmoeten en was dat genoegen geheel wederzijds.

Gerard in de Sjoel met een aantal Sjoelgangers, ca. 2000. Van links naar rechts: Aleid en Wil Cornelissen-de Wilde, Hanna Sijmons, onbekend, Margo Ketelaar-Hes van Zweden, onbekend, Gerard van der Kolk, Edwin Ketelaar. Bron: Annemieke van Kolk

Gerard was twee keer getrouwd. Zijn eerste huwelijk was met Gerrie Postma, zij scheidden begin 80-er jaren. In 1983 leerde hij Annemieke Pot kennen, geboren in Zwolle op 2 oktober 1965. Ze trouwden op 5 maart 1998 in Zwolle.

Gerard heeft van jongs af aan altijd hard gewerkt, zijn vader was immers overleden toen Gerard nog maar 10 jaar was. Als jongen van 15-16 jaar werkte hij bij de firma ‘Goedewaagen’ in Gouda (waar hij ook een tijdje gewoond had in zijn jeugd), een aardewerkbedrijf. Daar leerde hij onder meer het schilderen van aardewerk, zoals wandborden en serviesgoed. Daarna heeft hij langere tijd gewerkt als bijrijder bij Van Gend & Loos, een vervoersbedrijf dat paketten en grote stukken bezorgde. Hij werkte daar ook in de postkamer. Daarna was hij tegelzetter bij het bouwbedrijf ‘Herman Ree’ en heeft hij ook nog als matroos gewerkt op het vrachtschip ‘Wilja’ voor ‘Jan Leenman’ (Zwolle).
Daarna – in de 60-er jaren –  kwam Gerard in dienst bij de Gemeente Zwolle als boswachter, beheerder van een vogelopvancentrum en daarna op kantoor. Bij de gemeente Zwolle  werkte hij op de afdeling Natuur & Milieu Educatie bij de Nooterhof in het gebouw ‘De Kruidwisch’ aan de Goertjesweg te Zwolle. Later is zijn werk overgegaan naar het nieuwe gebouw ‘Het Ecodrome’, hier heeft Gerard zelf niet meer gewerkt, want hij was toen net met de V.U.T.

Gerard werd ‘de man met de gouden handen’ genoemd en ook in de synagoge hebben we daar van kunnen genieten. Op 31 mei 1994 is Gerard met vervroegd pensioen gegaan (de V.U.T.), hij genoot van zijn vrije tijd en hobbies maar stond altijd klaar voor mensen om te helpen. Hij kwam zelfs tijd tekort, zei hij vaak.

Een speciale herinnering aan Gerard, leek symbolisch en zo typerend voor hem. Eind 70-er jaren zaten zo’n 80 joodse mensen bij elkaar op een Seideravond, waarmee de Pesach begint. Gerard was druk met helpen. Op een gegeven moment wordt de profeet Elia, de geidentificeerd wordt met de intrede van de Messias (die voor het joodse volk nog moet komen) uitgenodigd om binnen te komen en wordt zodoende de deur opengezet tijdens dit gebed. De deur was nog niet open of wie stormde binnen: Gerard! De aanwezigen konden niet ophouden met lachen en Gerard voelde zich erg onaangenaam. Het werd hem snel uitgelegd waar de mensen zo’n plezier om hadden en er werd bij gezegd dat het eigenlijk heel passend zou zijn als mensen als Gerard de Messias konden inluiden.

De deelnemers aan de Sjoeldiensten wisten hun waardering voor Gerard te uiten.

Gerard tijdens de 60e verjaardagviering van Olly Kan-Kok op 8 januari 1989 Van links naar rechts: Betsy Hony-Troostwijk, Bep Peeper-Waterman, Gerard, Nelly Littooy, Henriëtte Stibbe-Drukker, Anny Stibbe-Meyer. Bron: Olly Kan-Kok

Gerard was net zo trots als alle gemeenteleden toen na de verbouwing de Herinwijdig van de synagoge op 21 september 1989 plaats vond.

Gerard was net zo trots als alle gemeenteleden toen na de verbouwing de Herinwijdig van de synagoge op 21 september 1989 plaats vond.

Gerard bij de ingang van de synagoge eind 90-er jaren bij een feestelijke gelegenheid, waarbij hij de Israëlische en Nederlandse vlag hees. Bron: Annemieke van der Kolk

In 1992 kregen Gerard en zijn vrouw Annemieke een reis naar Israël aangeboden door Daan Stibbe, de toenmalige voorzitter van de joodse gemeente, als blijk van dank voor de inzet van het werk voor de synagoge. Gerard stond jaren in dienst van het uitverkoren volk, maar had het Beloofde Land nog nooit mogen aanschouwen. Dit was een hartewens van hem.

Dit was een bijzondere gelegenheid en tussen 10 en 17 mei 1992 hebben Gerard en Annemieke zoveel mogelijk van het land gezien. Direct nadat ze aankwamen op het vliegveld Ben-Gurion, gingen ze op bezoek bij Mirjam Kan, die niet ver van het vliegveld woonde. Ze waren nog nauwelijks gearriveerd, maar Gerard vertelde vol enthousiasme over de prachtige palmbomen die ze onderweg hadden gezien: “dat waren namelijk echte Israëlische palmbomen!”

Gerard en Annemieke van der Kolk bij
Mirjam Kan op 10 mei 1992. Bron: Mirjam Kan

Tijdens de viering van het 100-jarig bestaan van de synagoge aan de Samuel Hirschstraat, in 1999, kreeg Gerard, samen met enkele leden van de joodse gemeenschap, een gouden penning uitgereikt.

Gerard en Annemiek in 1999 in Sjoel. Bron: Mirjam Kan

Een jaar later, in september 2000, werd er geld ingezameld onder alle leden van de joodse gemeente, voor Gerard die dat jaar 25 jaar als koster werkte in de synagoge. In september kreeg Gerard een cheque ter waarde van 1250 gulden en kon zijn grote wens om een rubberboot te kopen in vervulling gaan. Gerard ging samen met Margo en Edwin Ketelaar naar een zaak in Belt Schutsloot (in de buurt van Steenwijk) om een rubberboot uit te kiezen.

Edwin en Margo Ketelaar toasten met Gerard en Annemieke en wensen hen dat ze
er vele jaren van mogen genieten Bron: Annemieke van der Kolk

Midden 70-er jaren heeft Gerard zelf een boot gebouwd, waar hij 4 jaren aan gewerkt heeft. Deze boot droeg de naam ‘Eben Ha’ezer’, in het Hebreeuws vertaald: hulpsteen.

Foto van de voorzitter en penningmeester en ega’s van de joodse gemeente, samen met Gerard. Ca. 2000.
Van links naar rechts boven: Olly Kan-Kok, Gerard van der Kolk, Anny Stibbe-Meyer. Onder: Daan Stibbe en Harry Kan. Bron: Annemieke van der Kolk

Gerards passie vwas tekenen en schilderen, hij heeft dat van jongs af gedaan, had de basis geleerd op zijn eerste werk, bij de firma Goedewaagen en heeft zich in de loop der jaren hierop toegelegd. Gerard heeft verschillende prenten gemaakt van de synagoge in Zwolle. Ze zijn opgenomen in het Herinneringsboek Joods Zwolle 1940-1945, zo ook deze, waarin Gerard een volle Sjoel laat zien:

Eind 2002 stuurden Gerard en Annemieke een nieuwjaarswens naar Mirjam Kan in Israël in de vorm van een aquarel:

Bron: Mirjam Kan

Op 1 juni 2003 overleed Gerard heel plotseling. Iedereen die hem kende en zeker ook de joodse gemeente Zwolle was geschokt en enorm verdrietig. Mirjam Kan schreef een grafrede die voorgelezen werd tijdens de ceremonie rondom zijn begrafenis. De tekst werd gepubliceerd als een In Memoriam in het Bulletin van de Stichting Judaica Zwolle (Jaargang 16, uitgave 4, juli 2003:

In memoriam Gerard van der Kolk (6 mei 1934 – 1 juni 2003)

Op 1 juni 2003 is Gerard van der Kolk plotseling overleden. Gerard is bijna dertig jaar sjammasj, koster van de synagoge in Zwolle geweest. Een bijzondere combinatie: een diepgelovig christen en een trouwe, gewetensvolle sjammasj. Door de joodse gemeenschap werd hij op handen gedragen en alom gerespecteerd.

Mijn laatste ontmoeting met Gerard had een week voor zijn overlijden plaats. Na de sjabbatdienst op 24 mei hebben wij samen heel lang zitten praten.
Hij heeft me toen uitgebreid over zijn reis naar Israël verhaald. Die reis werd hem en zijn vrouw, Annemieke, aangeboden door de Joodse gemeenschap na 25 jaar trouwe dienst. De dankbaarheid, het overweldigende van het land, de VIP-behandeling tijdens heen- en terugreis en hun verblijf; het emotioneerde hem meer dan eens tijdens zijn verhaal. Over zijn boot heeft hij gesproken, over zijn christen-zijn en zijn welgemeende betrokkenheid bij de joodse gemeenschap.

Het was een genot naar deze goede, enthousiaste man te luisteren. Toen ik hem uitgeleide deed, zei hij in de voorhof tegen mij: “Ik denk dat ik op mijn kop krijg van Annemieke, het is al zo laat!” Voor geen prijs had ik dit gesprek willen missen. We mochten elkaar graag, we vertrouwden elkaar volkomen. Gerard was een bijzonder innemend mens. Ik beschouw het als een groot voorrecht, dat ik door Olly en Harry Kan gevraagd ben om onderstaande brief van hun dochter Mirjam tijdens de dienst voorafgaande aan de begrafenis voor te lezen. Zijn nagedachtenis zij ons tot zegen; zichrono livracha.

זה השער לה’, צדיקים יבואו בו (תהילים 117, שורה 20)
Dit is de poort tot Adonai, rechtvaardigen zullen er doorheen gaan (Ps.118,20)

Lieve Gerard,
Je was een belijdend en diep gelovig Christen
En toch een integraal deel van het Joodse Volk;
Je had “maar” één Joodse grootouder,
Maar wat hád je een Joodse nesjomme;
Je hielp ons om mitswes te vervullen,
En zo had jij een evenredig deel aan het dienen van G’d.
Altijd zo trouw aan de poort,
Je opende ons de deur,
Poetste koper, stak de kaarsen aan,
Schonk koffie (gelukkig ook vóór ’t einde van de dienst!)
Een stralend gezicht,
Een dikke hand, een warme omhelzing:
“Wat fijn dat je er weer bent!” Bij iedereen.
Blij en dankbaar
Om samen met ons te mogen zijn –

Precies zo dankbaar waren we jou.
Je was een deel van de sjoel,
Een levende steen,
Sleutel van onze poort,
Je was één van ons,
Je was geen “vreemdeling” (rg )
Je was EIGEN,
Een rechtvaardige.

Hoe kan de kille verder zónder jou?
Huil je nu samen met ons
Vanuit je plaats in de hemel?
Je hebt het land Israël mogen aanschouwen.
Je tekeningen hangen trots in mijn huis,
Je herinnering zal levend blijven
Zolang wij leven – en daarna.

Je liefhebbende
Mirjam Kan

Het graf van Gerard Bron: Annemieke van der Kolk